Rodzina jest pierwszym światem społecznym, który zna dziecko, kształtując jego oczekiwania dotyczące interakcji międzyludzkich w większym świecie. Rodzina stanowi kontekst, w którym dziecko uczy się zachowań, które mogą wzmocnić lub utrudnić jego interakcje z rówieśnikami, nauczycielami, a w dorosłości z przełożonymi w miejscu pracy, czy z partnerem/partnerką. Konstelacja rodziny obejmuje nie tylko porządkową pozycję rodzeństwa według kolejności urodzeń, liczbę członków i skład rodziny, ale także interakcje, więzi emocjonalne pomiędzy domownikami oraz ich zachowania. Dziecko nieustannie walczy o uwagę rodziców i stara się rozwinąć poczucie przynależności do świata w obrębie swojej rodziny, formułując jednocześnie własne przekonania na temat płci, konkurencji, rywalizacji, związków, preferencji w zakresie zgodnych lub niezgodnych relacji, komunikacji, wartości oraz rozwija podstawowe umiejętności konieczne w kontaktach z innymi ludźmi. Zatem w procesie interakcji z rodzicami, braćmi, siostrami i/lub dalszą rodziną jednostka nabywa umiejętności interpersonalne i społeczne.
Każda rodzina rozwija swoje własne normy i zasady według których funkcjonuje, a które tworzą tak zwaną atmosferę rodzinną. Każdy członek rodziny doświadcza tej samej atmosfery rodzinnej co pozostali, jednak reaguje na nią w sposób właściwy tylko sobie. Rodzinna atmosfera może sprzyjać konkurencji lub współpracy, zgodności lub kreatywności, otwartości lub zamkniętości. W dużym stopniu buduje się w wyniku interakcji rodziców ze sobą. Połączenie wszystkich elementów rodziny tworzy określony klimat do którego dziecko musi się przystosować, aby móc się rozwijać, podobnie jak roślina. Jeśli klimat jest tropikalny lub gorący, kwitną tylko niektóre rośliny, te które się przystosują. Jeśli klimat jest chłodny, deszczowy lub stale się zmienia, tylko rośliny, które mogą przystosować się do takich warunków przetrwają i będą rosły. Jeśli nie zdołają tego uczynić zwlekają i nie kwitną a z czasem nawet usychają.
Rodzina ustanawia oczekiwania i obowiązki względem dzieci. Metoda wychowania dziecka (oddziaływania wychowawcze) wypływa z rodzinnej atmosfery i odzwierciedla określone zasady rodziny, takie jak czas posiłku, pora snu, obowiązki domowe, zasady ubioru i podejście do dyscyplinowania dzieci. Na przykład w rodzinie współpraca może być wartością, a atmosfera może być nastawiona na pobudzanie lub zachęcanie do współpracy, ale aby wywołać współpracę, rodzic musi podjąć pewne działania (skorzystać z określonych metod wychowawczych). Na przykład matka może zachęcić dziecko do podzielenia się grą wideo lub równego podziału obowiązków domowych z rodzeństwem. Kiedy odbywa się to w sposób kooperacyjny, dziecko uczy się znaczenia partycypacyjnego podejmowania decyzji. Metody oceny akceptowalnych i niedopuszczalnych zachowań w rodzinie zwykle mieszczą się w zakresie stosowanej dyscypliny. Z perspektywy systemów rodzinnych proces dyscypliny jest konieczny do utrzymania właściwych granic w przypadku ryzyka naruszenia struktur i zasad rodzinnych. Salvador Minuchin twierdził, że dyscyplina, gdy jest właściwie i z szacunkiem egzekwowana w hierarchicznie zorganizowanym systemem, uwzględnia odpowiednie wyznaczanie granic i ułatwia dwustronną komunikację. W rodzinie dyscyplina jest zwykle wykonywana lub wdrażana przez rodziców i może obejmować różne interwencje począwszy od nagany, poprzez instruktaż, po zachęcanie do pożądanego zachowania. Metody dyscypliny rodzica mogą obejmować informacje zwrotne potwierdzające lub zachęcające dziecko do wysiłku w zakresie osiągnięć w klasie (mocne strony), instruujące dziecko, jak bardziej efektywnie współdziałać z bratem lub siostrą (cele produkcyjne), lub obejmować system logicznych konsekwencji (środek naprawczy).
Zniechęcone dziecko w rodzinie, sprawiające kłopoty i problemy, może pojawić się między innymi z powodu rywalizacji z rodzeństwem, nieodpowiednich umiejętności rodzicielskich i/lub niezidentyfikowanych upośledzeń fizycznych lub fizjologicznych. Z perspektywy indywidualnej jest to kwestia tego, że dziecko z określonych powodów nie jest w stanie znaleźć swojego miejsca w rodzinie, a tym samym zniechęca się i przyjmuje błędny wzorzec działania i uzyskiwania uwagi np. władzy, zemsty lub nieadekwatności. Zachowania – zarówno te funkcjonalne jak i dysfunkcyjne – można podsumować jako strategie radzenia sobie, które dziecko stosuje w celu dostosowania się do klimatu, który panuje w rodzinie. Jeśli nie jest w stanie tego uczynić i sprostać stawianym mu wymaganiom w sposób funkcjonalny, zaczyna przejawiać zachowania problemowe. Dlatego też, aby skutecznie skorygować problemowe zachowania dziecka, należy przyjąć soczewki systemowe i spojrzeć na przejawiane trudności z uwzględnieniem kontekstu całej rodziny i relacji w niej panujących.
Autor:
Monika Wysota –
psycholog, psychoterapeuta i doradca systemowy
